Οι νευρολόγοι ανακάλυψαν πρόσφατα ότι στην εφηβεία ο εγκέφαλος αρχίζει να αναδιοργανώνεται. Αυτό προκαλεί μια απίστευτη εσωτερική αναστάτωση, κάτι που εξηγεί την...αλλόκοτη εφηβική συμπεριφορά.
Το 1955, η ταινία του Νίκολας Ρέι Επαναστάτης Χωρίς Αιτία δημιούργησε μια στερεότυπη εικόνα του επαναστατημένου εφήβου που παραμένει ακόμα ζωντανή στο συλλογικό φαντασιακό. Στην ταινία, ο Τζέιμς Ντιν στο ρόλο του Τζίμι Σταρκ ενσάρκωνε στην εντέλεια την εικόνα του βασανισμένου νέου. Από τότε η εφηβεία, ηλικία που χαρακτηρίζεται μεταξύ άλλων από την αντίθεση στους πάντες και στα πάντα, έχει αποτελέσει αντικείμενο πολυάριθμων μελετών. Ψυχολόγοι και κοινωνιολόγοι ερευνούν αν η συμπεριφορά των εφήβων υπακούει σε κοινωνικές προσταγές, αν είναι αποτέλεσμα βιολογικών διεργασιών που ενεργοποιούνται σε μια συγκεκριμένη ηλικία ή αν οφείλεται σε ένα συνδυασμό κοινωνικών και βιολογικών παραγόντων. Εδώ θα προσπαθήσουμε να δώσουμε απάντηση σε κάποια ζωτικά θέματα που αντιμετωπίζουν τα άτομα ηλικίας 11 έως 19 ετών.
1. Γιατί είναι πάντα «πτώμα» και «τρώνε τον αγλέουρα»; Η εντυπωσιακή λαιμαργία των εφήβων έχει βιολογική αφετηρία: όσο πλησιάζει κανείς την εφηβική ηλικία αυξάνεται η ανάγκη του για θρεπτικά συστατικά, καθώς σε αυτό το στάδιο της ζωής η σωματική ανάπτυξη αποκτά καλπάζοντες ρυθμούς. Ωστόσο, οι έφηβοι δείχνουν όλη την ώρα κουρασμένοι. Η συνεχής εξάντληση των εφήβων συνήθως αποδίδεται σε ορμονικές αλλαγές και σε προβλήματα προσαρμογής. Ως άλλη πιθανή αιτία προβάλλεται μια υποτιθέμενη καθυστέρηση του βιολογικού ρολογιού που ρυθμίζει τις ώρες ύπνου του κάθε ατόμου. Σύμφωνα με μια ομάδα Αυστραλών ερευνητών του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου του Σουίνμπουρν, οι έφηβοι ζουν διαρκώς με το βιολογικό ρολόι τους αρρύθμιστο, και αυτό τους κάνει να ξυπνούν λίγες ώρες νωρίτερα από το φυσιολογικό, με αποτέλεσμα να μην καλύπτουν τις ημερήσιες ανάγκες τους σε ύπνο. Ως αποτέλεσμα αυτού του φαινομένου, αισθάνονται διαρκώς κουρασμένοι, τους λείπει ενέργεια και μοιάζουν σαν χαμένοι.
2. Γιατί κυκλοφορούν σαν «ζόμπι»; Η δυσκολία πολλών εφήβων να κοιμηθούν τις ώρες που κοιμάται ο περισσότερος κόσμος οφείλεται σε μια διαταραχή του κιρκαδικού ρυθμού τους. Σύμφωνα με αυτή την υπόθεση, το βιολογικό ρολόι τους αντιστρέφεται σε σχέση με την παιδική και με την ώριμη ηλικία. Έτσι, οι έφηβοι νιώθουν την ανάγκη να κοιμούνται και να ξυπνούν πιο αργά από τις υπόλοιπες ηλικιακές ομάδες. Είναι σαν να βρίσκονται σε ένα μόνιμο τζετ λαγκ.
3. Γιατί «δε σκέφτονται πριν κάνουν οτιδήποτε»; Κατά τη γνώμη των ενηλίκων, οι δεκαπεντάχρονοι ζουν σε ένα διαρκές χάος. Ξαφνικά αρχίζουν να υποστηρίζουν ιδέες που δε συνάδουν με την προσωπικότητά τους, και η διαδικασία λήψης αποφάσεων μοιάζει να βασίζεται σε κριτήρια ασταθή και χωρίς λογική συνέπεια και συνέχεια. Ωστόσο, μια ομάδα μελετητών του Πανεπιστημίου Τεμπλ της Φιλαδέλφειας, στις ΗΠΑ, διέψευσε, στο περιοδικό American Psychologist, την υπόθεση ότι το πρόβλημα οφείλεται σε αδυναμία λογικής σκέψης εκ μέρους των εφήβων. Αντιθέτως, υποστήριζε ότι η συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα φτάνει σε λογικά συμπεράσματα με τον ίδιο τρόπο που το κάνουν οι ενήλικοι. Το πρόβλημά τους έγκειται στο ότι τους λείπουν οι κοινωνικές δεξιότητες που είναι απαραίτητες για να εμμένουν στις αποφάσεις τους. Δεν έχουν ακόμα αποκτήσει την ικανότητα συντονισμού ανάμεσα σε αυτό που σκέφτονται και αυτό που πράττουν.
4. Είναι αλήθεια ότι δεν μπορούν να συγκεντρωθούν; Συχνά οι έφηβοι δίνουν την εντύπωση ότι αρκεί το παραμικρό ερέθισμα, για να τους κάνει να εγκαταλείψουν στη στιγμή οποιαδήποτε δραστηριότητα που οι ενήλικοι κρίνουν σημαντική. Δεν πρόκειται όμως για τεμπελιά. Σύμφωνα με μια μελέτη του Ινστιτούτου Γνωσιακής Νευροεπιστήμης του Πανεπιστημιακού Κολεγίου του Λονδίνου, οι έφηβοι διατηρούν μέρος της εγκεφαλικής δομής της παιδικής ηλικίας. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι ο εγκέφαλος συνεχίζει να εκτελεί άχρηστες ή άσχετες εργασίες, ακόμα και όταν το άτομο θα έπρεπε να είναι συγκεντρωμένο σε ένα και μοναδικό θέμα.
Με τη βοήθεια μαγνητικών τομογράφων, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι, όταν ένας νέος επιχειρεί να συγκεντρωθεί σε μια εργασία και να αγνοήσει τα εξωτερικά ερεθίσματα που θα μπορούσαν να του αποσπάσουν την προσοχή, παρουσιάζει έντονη εγκεφαλική δραστηριότητα στον προμετωπιαίο φλοιό, μια περιοχή του εγκέφαλου που σχετίζεται με τη λήψη των αποφάσεων της καθημερινής ζωής. Με άλλα λόγια, ενόσω προσπαθεί να εστιάσει την προσοχή του σε μια εργασία, ο νους του τρέχει ταυτόχρονα στα προβλήματα που αντιμετωπίζει στη σχέση του/της ή στο σχολείο ή σε τυχόν διαφωνίες με τους φίλους του/της.
5. Τι είναι αυτό που τους ελκύει τόσο έντονα στα ναρκωτικά; Το συγκεκριμένο ερώτημα απασχόλησε μια ομάδα επιστημόνων του Πανεπιστημίου του Γέιλ στις ΗΠΑ, οι οποίοι θέλησαν να ανακαλύψουν τις βιολογικές βάσεις ενός άλλου βασικού χαρακτηριστικού της εφηβείας: του γεγονότος ότι τα άτομα αυτής της ηλικίας είναι πιο ευάλωτα στις διάφορες εξαρτήσεις. Μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό American Journal of Psychology υποστηρίζει ότι οι περιοχές του εγκέφαλου που εξασκούν τον αυτοέλεγχο πάνω στις διάφορες ορμές μας δεν έχουν ακόμα σχηματιστεί πλήρως κατά την εφηβεία. Από αυτή την άποψη, η τάση προς τις εξαρτήσεις δεν είναι μια απλή διαταραχή συμπεριφοράς, αλλά συνοδεύεται και από ένα πρόβλημα ελλιπούς νευρωνικής ανάπτυξης.
6. Γιατί είναι τόσο παράτολμοι; Και αυτό το εφηβικό χαρακτηριστικό κρύβει από πίσω του μια οργανική αιτία. Μια έρευνα του Πανεπιστημίου του Τέξας στο Όστιν, υπό την επίβλεψη του καθηγητή γνωσιακής ψυχολογίας Ράσελ Πόλντρακ, κατέληξε ότι σε αυτό το στάδιο της ζωής του ατόμου παρατηρείται έντονη δραστηριότητα στο μεσομεταιχμιακό σύστημα, μια περιοχή του εγκέφαλου όπου ο δεσπόζων νευροδιαβιβαστής είναι η ντοπαμίνη. Ο συγκεκριμένος χημικός αγγελιαφόρος έχει μεγάλο ρόλο στο σύστημα ανταμοιβής του εγκέφαλου. Όλες οι ευχάριστες εμπειρίες, είτε οφείλονται σε φυσικά αίτια (όπως το φαγητό ή το σεξ) είτε σε τεχνητά ερεθίσματα (ναρκωτικά), συνοδεύονται από απελευθέρωση μιας ποσότητας ντοπαμίνης στον οργανισμό. Και όσο περισσότερο ενεργοποιείται το ντοπαμινεργικό σύστημα, τόσο εντονότερη είναι η αίσθηση ευφορίας που δοκιμάζει το άτομο.
7. Γιατί παρουσιάζουν αιφνίδιες αλλαγές διάθεσης; Οι βιολογικές μεταβολές εξηγούν σε μεγάλο βαθμό γιατί οι έφηβοι συνηθίζουν να είναι πιο κακοδιάθετοι από ό,τι οι υπόλοιποι θεωρούν φυσιολογικό. Η επίδραση των ορμονών που παράγονται στον οργανισμό μπορεί να προκαλέσει αιφνίδιες αλλαγές στη διάθεση και τη συμπεριφορά των νέων: μπορούν να περάσουν για παράδειγμα από τη λύπη στη χαρά ή από την ευγενική συμπεριφορά στο ξέσπασμα μέσα σε ελάχιστο χρόνο.
8. Πόσο τους ενδιαφέρει η γνώμη των φίλων τους; Η ψυχολόγος Έλεν Τζόουνς Έμεριχ, του Πολιτειακού Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης στο Στόουνι Μπρουκ, επιβεβαίωσε επιστημονικά στα μέσα της δεκαετίας του ’70 κάτι που φαινόταν να υπαγορεύει ο κοινός νους: ότι δηλαδή οι νέοι δίνουν περισσότερη σημασία στη γνώμη των φίλων τους από ό,τι σε αυτήν των γονιών τους. Η επιρροή αυτή είναι ακόμα πιο έντονη σε θέματα όπως είναι ο τρόπος ντυσίματος, οι συνήθειες διασκέδασης ή ο τρόπος επίλυσης προβλημάτων που ανακύπτουν στο σχολείο. Αντίθετα, σε θέματα όπως την επιλογή επαγγέλματος ή η επίλυση ενός σημαντικού ηθικού διλήμματος η γνώμη των συνομηλίκων τους βαραίνει λιγότερο.
9. Προς τι τόσα μηνύματα στο κινητό; Μια πρόσφατη έρευνα του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν και του Ερευνητικού Ινστιτούτου Pew, με τίτλο Internet and American Life Project, έδειξε ότι η επικοινωνία των εφήβων στηρίζεται κατά βάση σε μηνύματα στο κινητό, παρά τη μεγάλη επιτυχία του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και των κοινωνικών δικτύων όπως το Facebook και το Twitter. Ο όγκος των μηνυμάτων που διακινούνται ημερησίως είναι τουλάχιστον εντυπωσιακός: 30 sms την ημέρα, κατά μέσο όρο, στην περίπτωση των αγοριών και 80 σε αυτή των κοριτσιών. Αυτό που τους ελκύει στο συγκεκριμένο τρόπο επικοινωνίας είναι η συντομία που τον χαρακτηρίζει (κάτι που ταιριάζει στην ψυχοσύνθεση και τους ρυθμούς της ζωής τους) και το γεγονός ότι μπορούν να τον εφαρμόσουν σχεδόν με τους πάντες, αφού σχεδόν όλοι πλέον έχουν κινητό τηλέφωνο. Η μελέτη αναφέρει επιπλέον και άλλον ένα λόγο που εξηγεί την τεράστια διάδοση των μηνυμάτων: την αίσθηση της οικειότητας που παρέχουν. Τα sms είναι ο απόγονος των μυστικών σημειωμάτων του παρελθόντος, κάτι που τα μετατρέπει στο ιδανικό μέσο για να μοιραστείς με το φίλο ή τη φίλη σου τις ενδόμυχες σκέψεις σου.
10. Γιατί είναι τόσο μυγιάγγιχτοι; Οι νέοι είναι υπερευαίσθητοι σε κάποια θέματα και δεν ανέχονται πλάκες σχετικά με αυτά. Σε όλους μας έχει τύχει κάποια φορά να δούμε πώς αλλοιώνεται το πρόσωπο ενός εφήβου, όταν θεωρεί ότι του κάνουν κακόγουστα αστεία. Και όμως, πολύ λίγοι ερευνητές μέχρι τώρα είχαν σκεφτεί ότι αυτή η υπερευαισθησία μπορεί να οφείλεται στις ορμονικές μεταβολές που συμβαίνουν στο σώμα των εφήβων. Ο δερματολόγος Σαμ Σάστερ, του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Νόρφολκ και Νόργουιτς, στη Μεγάλη Βρετανία, είχε το συνήθειο να κυκλοφορεί στο δρόμο με ένα μονόκυκλο. Με τον καιρό, άρχισε να παρατηρεί ότι οι πεζοί παρουσίαζαν παρόμοιες αντιδράσεις, που μπορούσαν να ομαδοποιηθούν ανάλογα με την ηλικία και το φύλο των ατόμων. Αυτό τον έκανε να σκεφτεί ότι θα πρέπει να υπάρχει κάποιος υποκείμενος βιολογικός παράγοντας που καθορίζει τις αντιδράσεις των ατόμων – και αποφάσισε να διεξαγάγει μια έρευνα για να το διαπιστώσει.
Το αποτέλεσμα, που δημοσιεύτηκε πριν 3 χρόνια στο British Medical Journal, επιβεβαιώνει την υπόθεση ότι τα ανδρογόνα, όπως η τεστοστερόνη, ευθύνονται σε μεγάλο βαθμό για τις επιθετικές αντιδράσεις προς οτιδήποτε διαφορετικό ή σκανδαλώδες. Πράγματι, οι πιο βίαιες αντιδράσεις προέρχονταν σχεδόν αποκλειστικά από παιδιά ηλικίας γύρω στα 11. Όσο περνούν τα χρόνια, αυτού του τύπου οι αντιδράσεις λεκτικοποιούνται και παίρνουν τη μορφή φραστικών επιθέσεων, που αποτελούν ένα από τα κλασικά χαρακτηριστικά της εφηβικής συμπεριφοράς.
